ZEYTİNİN TARİHÇESİ

ZEYTİNİN TARİHÇESİ

Önce botanik: Zeytinin bilimsel künyesi" oleaeeae" familyasından başlar. Leylak ve yasemin gibi süs bitkileriyle aynı familyadan "olea", ya­bani bir meyva ağacıdır. "Olea" cinsinden dünyada yaklaşık 30 değişik tür saptanmıştır. "Olea europea" da bunlardan biri ve en önemlisidir. Anayur­du Doğu Akdeniz olan "olea europea"nın başlıca iki alt-türü vardır: "Olea europea oleaster" (yabani) ve "olea europea sativa" (ehli).

Zeytinin eşsiz meyvasından çıkarılan yağ önce geceterimizi aydınlat­tı, mabetlerimizi kutsadı, ruhumuzu rahatlattı, sonra saçlarımızı, cildimi­zi güzelleştirdi, vücudumuzu ovdu, geliştirdi ve temizledi ve nihayet mut­fağımızın baş tacı oldu. Ne var ki, kökü tarih öncesine dayanan yabani zeytin ağacının kaç bin yaşında ve anayurdunun tam neresi olduğu konu­sunda arkeobotanikçiler, tarihçiler ve arkeologlar arasında bir görüş bir­liği yok. De Candolle ve Pelletier'ye göre, Anadolu, Suriye ve İran; kimi­ne göre Girit, Yunanistan, belki de Kuzey Afrika, Atlas Dağları, Aşağı Mısır. .. Dahası, yabani zeytinin ilk kez nerede ve kimler tarafından ehlileştirildiği, nereden nereye yayıldığı konusunda da gene farklı görüşler söz konusu.

"ZETA"

Dünyanın en eski alfabelerinin ana harfleri doğalolarak tarım toplumunun izlerini ta­şır: "Alfa" (A/pha) öküz, "beta" (Beth) ev, "gama" (GamaO deve ve "zeta" (Zat) zeyti­ni simgeliyordu. Akadçazertum ya da zeir­tum hem zeytin ağacını hem de meyvasınıtanımlıyordu. Dinsel törenlerde meyvası ve ondan elde edilen yağı (zertium) üzüm, in­cir gibi öteki meyvalarla birlikte tanrılara sunak veriliyordu. Zai, ibranilerde zait ol­du, Araplarda ise zaitun. Araplar yaşlı ve büyük ağaçlara bugün de zeitun er-Rum (Romalıların zeytin ağacı) diyorlar. Orta As­ya'dan "Kısrakbaşı" Anadolu'ya gelen Türkler ise Arapça'nın etkisiyle önce zey­tOn, sonra zeytin'de karar kıldılar.

Zeytine Giritiiter e/aiwa dediler, akrabaları Yunanlılar e/aia. Romalılar önce o/eo, sonra oliva'yı benimsediler, Fransızlar ve ingiliz­ler iseolive'i. Yunanca e/aia'nın kökeninde

Samilerin u/u sözcüğü yatar. U/u, Sami ib­ranilerde yağı simgeliyordu. Zeytinyağısözcüğüne gelince, Yunanlıların e/aion'u Roma'da o/eumoldu, italyanlar oli'ye çevir­diler; Fransızlar huile'e, ingilizler oil'a, is­panyollar ise Arapça az-zeit, zeytin suyun­dan esinlenerek aceite'ye.

Yüzyıllar değil, bin yıllar...

Oleaster, dikenli, küçük meyvalı yabani zeytin ağacı; milattan 10 bin yıl öncesi Doğu Akdeniz hav­zasının doğal bitki örtüsünün bir parçasıydı. Ancak, İtalya'nın Mongardino yöresinde ortaya çıkarılan fosilleşmiş zeytin yaprakları, aynı şekilde Kuzey Af­rika' da paleolitik dönemden olduğu belirlenen zey­tin dalları fosilleri ve İspanya' da kalkolitik dönemden kalan yabani zeytin ağacı dalları nedeniyle, bu ağacın Akdeniz'in batısında da milattan yak­laşık 12 bin yıl önce varalduğu yönünde savlar var... Yunanistan'ın kuze­yindeki Peloponez Yarımadası'nda bulunan ve kökeni M. Ö. 2000 yılına dayanan zeytin ağacı fosillerine karşın, Ege'deki Santorini Adası'nda gün yüzüne çıkarılan fosilleşmiş zeytin taneleri ve özellikle zeytin yaprakları­nın ömrü ise, bazı uzmanlara göre milattan 37 bin yıl önceye kadar gide­biliyor... Dile kolay: Zeytin 39 bin yaşında! Ne var ki, yabani zeytin ağa­cının varlığı zeytin üretiminin de yapıldığı anlamına gelmiyor.

Öte yandan, Güney Kafkasya'dan İran'a, buradan da, Akdeniz'de Suriye ve Filistin kıyılarına uzanan bölgede zeytin ağacı ve kültürünün varlığı, bu tartışmaları daha da alevlendiriyor. Zeytinin ve en azından olea europea'nın asıl yurdunun Güneydoğu Anadolu ve özellikle, Mardin, Ma­raş ve Hatay üçgeni olması en güçlü olasılık. Anadolu'nun çeşitli bölgele­rinde, örneğin güneyde' Akdeniz'de Toroslar'ın eteklerinde Antalya ve İçel'de, batıda Muğla'da, Aydın Çine'de kendi kendine yetişen ve çoğalan yabani zeytin ağaçları, "delice"lerin bolluğu, Bafa ve Kuşadası yörelerin­de adeta ormana dönüşmeleri, İzmir Çeşme'de dağda taşta karşımıza çık­maları, daha kuzeyde Çanakkale, Balıkesir ve Bursa'ya kadar yer yer ken­dini göstermesi, buna karşılık öteki zeytincilik bölgelerinde insan eliyle dikilmiş ağaçların dışında nadiren bulunması ya da hiç bulunmaması, zey­tin ağacının anayurdunun günümüz Türkiyesi olabileceği savını destekli­yor. Nice uygarlıklara ev sahipliği yapmış Anadolu'nun eşsiz arkeolojik zenginliklerinin, ancak yüzde 10'u bile geçmeyen bölümünün bugüne dek gün ışığına çıkartılabildiğini düşünürsek, zeytin ağacı ve zeytincilikle ilgili her yeni buluntunun bu görüşün savunulmasını kolaylaştıracağı ortadadır.

Ama açık olan bir şey var, o da yabani zeytin oleaster'in aşıyla "ehli­leştirilmesi" ve bir kültür bitkisi olan sativa'ya dönüştürülmesinin yeryü­zünde ilk kez M.Ö. 4000'lerde Anadolu, Doğu Akdeniz ve Güney Önas­ya' da; kabaca Adana, Gaziantep'ten başlayıp, Suriye, Lübnan, İsrail'e inen Akdeniz kıyı şeridi ve hinterlandında gerçekleştirildiği. Ve bu muci­zeyi büyük olasılıkla Samilerin başardığı sanılıyor.

Altı bin yıllık hasat

Peki, bundan binlerce yıl önce hangi insanoğlu, bu yabani ağacı aşı­layarak daha bol, daha az acı, daha büyük ve yağlı zeytin taneleri elde et­meyi, yağını sıkarak günlük yaşamında kullanmayı başardı? Bilimsel ola­rak kimse kesinlikle bilemiyor, efsaneler dışında sadece varsayımlar söz konusu. Uluslararası saygınlığa sahip Dünya Zeytin Ansiklopedisi yazarı J 0­se M. Blazquez "Zeytin yetiştiriciliği yaklaşık altı bin yıl önce Anadolu' da başlamıştır" görüşünü savunuyor ve bu bölgede eski dönemlerde yaşamış halklar içinde yalnızca Asur ve Babillilerin zeytincilikle ilgili bilgi sahibi olmadıklarına dikkat çekiyor. Ama zeytini ilk ehlileştirenler, üzüm, incir, nar, hurma gibi birçok meyva ağacının ilk yetiştirildiği uygarlıklar beşiği Önasya'da, Suriye ve İran'ın kesiştiği yayda oturanlar olsa gerek: Persler, Mezopotamyalılar ve büyük bir olasılıkla, Akdeniz'in doğusundan içeride Mezopotamya'ya kadar yayılan Suriyeli ve Filistinliler. Nitekim, Yakın Doğu'da zeytin yetiştirildiğine ilişkin en eski kalıntıların İsrail ve Ür­dün'de kalkolitik döneme (M.Ö. 3700-3200) kadar gitmesi de bu tezi güçlendiriyor.

Bu halklar, tarım ve ticarete yatkınlıkları ve becerileriyle yabani zey­tin ağaçlarını aşıladılar. Onlara iyi bakarak, daha sık yapraklı ve daha çok yağ veren bir kültür bitkisine dönüştürdüler, çoğalttılar ve önce Akdeniz kıyı şeridi boyunca geliştirdiler, sonra da başka yerlere yaydılar.

Zeytinin bir kültür bitkisine dönüşmesi, M.Ö. 4000'lerde gerçekleş­ti. Ancak, meyvasının sıkılıp yağının çıkarılması, zeytinyağının yaygınlaş­tırılması için yaklaşık 1500-2000 yıl daha gerekecektL.. Gerçekten de, Tunç Çağı'nda Akdeniz'de zeytinciliğin yaygınlaştığı sadece zeytin çe­kirdeklerinden değil, bulunan yağ presleri, saklanan kaplar, vazo ve fresklere yansıyan artistik çalışmalarda ortaya çıkıyor. "Verimli hilal" olarak adlandırılan bölgede, özellikle Fırat ve Asi ırmakları arasındaki ti­caret merkezi Palmira'nın zeytinyağı çok ünlendi. Suriye ve Lübnan kı­yılarında yaşayan F enikeliler aracılığıyla, önce zeytinyağı ticareti, ardın­dan fidelerle taşınan zeytin kültürü, M.Ö. 2600-1600 arası önce güneyde Mısır'a, batıda Kıbrıs, Girit ve M.Ö. 1400-1200'lerde Anadolu yoluyla Yunanistan'a, M.Ö. 700'lerde Kuzey Mrika'da Libya ve Tunus'a, Akde­niz'in iki yakasında genişledi. Yunanlıların M.Ö. 8. yüzyılda zeytinyağıve şarap gelirleri ile kurdukları Syrakusa kolonisiyle Sicilyalılara, sonra Romalılara ve onlardan da Fransızlara, İspanyollara ve nihayet Portekiz­lilere ulaştı. Tabii, bu tarihlerde belli bir kesinlik ve doğru kronolojik sı­ralama olması imkansız. Giritlilerin zeytini çok daha önce, M.Ö. 3000'lerde bildiklerini öne süren kimi tarihçilere göre, İtalyanların zey­tinle tanışması M.Ö. 1200'lere kadar uzanıyor. Kimileri de zeytinin İtalya’ya Yunanistandan değil , İmparator Lucius Tarquinius döneminde ­(M.Ö. 616-578) Trablus veya Tunus'tan getirildiği görüşünü savunuyor: Romalılar Kuzey Afrika'yı fethettiklerinde, yöredeki Berberi halkın ya­bani zeytin ağaçlarını aşılamayı bildiklerini ve kültürünü çok geliştirdik­lerini göreceklerdi... Her yeni arkeolojik bulunm, araştırmacılara yeni ufuklar açarken, o güne dek doğru kabul edilen nice görüşün de sorgu­lanmasına neden oluyor. Örneğin, 1957 yılında Cezayir'in güneyinde Sahra'da Tassili bölgesindeki dağlık alanda ortaya çıkarılan ve M.Ö. 5000 - M.Ö. 2000'lerde yapıldığı sanılan mağara resimlerinde başları zeytin dalından taçlarla süslü insan figürleri yöre halkının zeytine yaban­cı olmadığını kanıtlamıyor mu?

 

 

 

 

 

 

Etiketler: zeytinin tarihçesi
Ağustos 19, 2021
Listeye dön
cultureSettings.RegionId: 0 cultureSettings.LanguageCode: TR